Dramatische levensgeschiedenissen centraal in twee nieuwe boeken

Tussenstation Cosel. Joodse mannen uit West-Europa naar dwangarbeiderskampen in Silezië, 1942-1945  

Van augustus tot december 1942 stopten 39 deportatietreinen uit Frankrijk, Nederland en België, die op weg waren naar Auschwitz, op het station van het Silezische stadje Cosel. Bijna tienduizend Joodse mannen en jongens werden hier geselecteerd, onder wie enkele duizenden Nederlanders. Dat betekent dat Cosel – na Auschwitz en Sobibor – de derde plaats van aankomst is qua aantal Nederlanders. In kampen in Silezië verrichtten zij dwangarbeid, waarbij de overgrote meerderheid bezweek. Hun lotgevallen waren lange tijd een witte vlek in de historiografie. In Tussenstation Cosel. Joodse mannen uit West-Europa naar dwangarbeiderskampen in Silezië, 1942-1945 wordt deze ingekleurd. 
Auteurs Herman van Rens en Annelies Wilms stuitten bij hun onderzoek op andere weinig bekende aspecten van de Shoah. De nazi’s wilden de Joden kwijt, maar konden hun arbeid niet missen. Dwangarbeid werd Vernichtung durch Arbeit. De gang van de mannen en jongens door meer dan honderd dwangarbeiderskampen, hun zware strijd om te overleven, hun pogingen om mens te blijven en de ‘dodenmarsen’ worden in dit boek uitvoerig beschreven. 

Ons huis. Op zoek naar een Joodse familie in Tilburg

Een struikelsteen voor Bertram Polak in 2011, de film Hier was Bertram in 2012 (zie hieronder) en een dik boek in het Engels in 2016. En nu dan het boek Ons huis. Zoektocht naar een Joodse familie in Tilburg. Steeds staat een huis in een mooie straat in Tilburg centraal. Nadat de auteur, Arnoud-Jan Bijsterveld, het in 2000 had gekocht, ontdekte hij dat het Joodse echtpaar Hans en Bertha Polak-Cohen het in 1928 had gebouwd. Toen de geschiedenis van hun gezin langzaam boven water kwam, bleek er een tragisch verhaal met het huis verbonden te zijn: het verhaal van Bertram Polak, de zoon van het echtpaar. Bertrams familieleden vluchtten in mei 1940 naar Engeland, Bertram bleef achter. In december 1941 probeerde ook hij met drie Tilburgse vrienden naar Engeland te ontsnappen, werd verraden en uiteindelijk op 17 augustus 1942 in Auschwitz vermoord. Dit boek vertelt deze geschiedenis en laat zien wat er gebeurt tijdens het achterhalen van het traumatische verleden, niet alleen in de levens van de volgende generaties van de familie Polak maar ook met de schrijver zelf.
 Het verhaal wordt ingekaderd in de geschiedenis van Joden in Noord-Brabant en Nederland voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog. De kleine Joodse minderheid, niettemin prominent aanwezig in de steden en dorpen van Brabant, drukte haar stempel op industrie en handel. Van de ruim tweeduizend Joodse Noord-Brabanders die hier in 1940 woonde, overleefde ongeveer de helft, tegen een kwart in de rest van Nederland. In dit boek wordt duidelijk wat één familie overkwam. Het onlangs met subsidie van het Mondriaan Fonds gestarte onderzoek van Frank van Doorn MA naar alle circa 4.000 Joden die tussen 1930 en 1945 in Noord-Brabant woonden en verbleven, moet duidelijk maken welke factoren bijdroegen aan de relatief hogere overlevingskansen van de Noord-Brabantse Joden. Mogelijk speelde de hoge mate van sociale integratie een rol. Zou het toch waar zijn wat de Nieuwe Tilburgsche Courant in 1933 schreef: ‘Misschien nergens in Nederland beweegt de Joodsche bevolking zich zoo vrij en ongedwongen als in het Katholieke Brabant. Misschien nergens ook, wordt ze zoo volkomen in de gemeenschap opgenomen’?

Beide boeken zijn uitgegeven door Uitgeverij Verloren in Hilversum. Het boek over de Coselgangers is verschenen in de reeks van zowel ZHC als Maaslandse Monografieën. De boeken zijn verkrijgbaar via www.verloren.nl en in de boekhandel.