Werkgroep Struikelstenen: iets voor jou?
Door Werkgroep Struikelstenen 18 juli 2024
‘Struikelstenen verbinden het verhaal met de plek waar het zich heeft afgespeeld. Verhaal en plek zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Daarom zijn struikelstenen een uitstekend middel om het verhaal van de Holocaust te vertellen.’
De uitspraak komt van Prof. dr. Arnoud-Jan Bijsterveld, hoogleraar cultuur- en maatschappijgeschiedenis aan Tilburg University. Vanuit die functie houdt hij zich dagelijks bezig met onder andere publieksgerichte geschiedenis en de Holocaust. Daarnaast is hij coördinator van Werkgroep Struikelstenen, een van de ErfgoedPartners van Erfgoed Tilburg. En die werkgroep kan nog wel wat handjes gebruiken.
Struikelstenen worden ook wel Stolpersteine of Stenen des Aanstoots genoemd. Kleine betonnen keien van tien bij tien centimeter, met daarop een messing plaatje. Hierin staan enkele gegevens gegraveerd van de persoon die hier zijn laatste vrijwillige woon- of werkplek had en niet terugkeerde uit de oorlog. Momenteel telt Tilburg 69 struikelstenen op 33 adressen en er is behoefte aan meer.
In 2011 was Arnoud-Jan initiatiefnemer voor het leggen van een struikelsteen voor Bertram Polak, die tot 1941 in zijn huis aan de Professor Dondersstraat woonde. Het werd de meest indrukwekkende dag van zijn leven: ‘Ik wist niet wat me overkwam. De dankbaarheid van de nabestaanden had ik zwaar onderschat.’
Het lijkt wel of we er nu pas echt aan toe zijn om de geschiedenis te herschrijven. Maar dan vanuit persoonlijke verhalen.
De liefde voor en de betekenis van het vertellen van verhalen zit er al lang in bij Arnoud-Jan. Hij herinnert zich de anekdotes die zijn familieleden aan elkaar vertelden op feestjes. Zoals die dag in 1943 dat zijn opa met vijf kleine kinderen naar Amsterdam reed en midden in een razzia terechtkwam. ‘Dat verhaal, maar vooral de manier waarop mijn vader dat vertelde, is mij altijd bijgebleven. Hoewel mijn familie relatief ongeschonden uit de oorlog is gekomen, ging het heel vaak over die periode. Die tijd moet een enorme impact op hen hebben gehad.’
‘De grote geschiedenis is voor ons mensen eigenlijk niet te bevatten. Maar als je die terugbrengt tot de persoon, dan kan het werken. Of het nou over jouw vader gaat, jouw oma of een tante. Op het niveau van het levensverhaal kan iedereen zich verplaatsen in een ander. Struikelstenen zijn daar een uitstekend middel voor.’
De vraag die ik mij stel is: ‘Wat betekent de geschiedenis eigenlijk voor ons?’ Het leggen van een struikelsteen geeft mensen de kans om hun verhaal te vertellen en hun ogen te openen voor het verleden.
‘Ik kom er steeds meer achter wat de impact van toen is op mensen van nu. Achter een luchtige anekdote schuilt vaak een veel diepere betekenis. Veel is namelijk weggestopt. Dat blijkt al uit een vraag als : “Goh, woonden er ook Joden in Tilburg?” Jazeker, kan ik dan bevestigen. Ze waren weliswaar niet volledig geassimileerd, maar ze stonden wel midden in de maatschappij. Ze woonden verspreid tussen alle Tilburgers, ze zaten bij jou op school, waren collega’s en sportten samen met de Tilburgers. Vooral jongeren, maar ook buurtbewoners herkennen zich hierin. Doordat we het verhaal van de Holocaustslachtoffers vertellen op de plek waar het zich heeft afgespeeld, opent dat vaak de ogen van mensen voor een stuk verleden waarmee zij zich verbonden voelen. Zo komt het verhaal dat die catastrofe zich ook in hun buurt heeft afgespeeld, op een laagdrempelige manier tot leven.’
De vraag ‘Wat zou jij doen?’ kun je alleen maar beantwoorden met de kennis van nu. Dat maakt het onmogelijk om die vraag te beantwoorden.
Door zijn onderzoek naar het verleden van Bertram Polak kwam Arnoud-Jan veel te weten over de ‘verborgen geschiedenis’ van de Tilburgse Joden. ‘Het verhaal mocht blijkbaar niet verteld worden. Niet-Joodse mensen stopten het weg, maar Joodse nakomelingen ook! Iedereen wilde onder de radar blijven. Door schaamte, survivor’s guilt, de angst om op te vallen, blaming the victim, enzovoorts. Dat speelde in heel Nederland. We komen wat dat betreft van heel ver. Pas in 1966 werden voor het eerst de Joodse slachtoffers herdacht op de Dam. We zijn geneigd om te denken in slachtoffers en daders. Maar wat veel belangrijker is, is dat we de nuance zien en de bredere context. Bij elke struikelsteen kun je een verhaal vertellen over keuzes die mensen maakten, bewust of onbewust. De boosheid van toen kan met de kennis van nu plaatsmaken voor begrip.
Met het leggen van struikelstenen willen we de afwezigheid zichtbaar maken.
In navolging van de visie van de kunstenaar Gunter Demnig, die het concept bedacht, wil de werkgroep met het leggen van struikelstenen de afwezigheid van oorlogsslachtoffers zichtbaar maken. Daartoe staat de werkgroep initiatiefnemers met raad en daad bij, bijvoorbeeld met het regelen van toestemming van huidige bewoners, het informeren van de gemeente, het samenstellen van het opschrift, het opsporen van nabestaanden en het organiseren van een ceremonie. Arnoud-Jan: ‘We werken heel laagdrempelig en bottom-up. De liberaal-joodse gemeente in Tilburg toont zich heel betrokken, net als scholen. Helaas beschikken we over weinig financiële middelen, want we werken vooral met donaties.’ Ook moeten de stenen regelmatig gepoetst worden en daar kunnen we nog wel mensen – jong en oud – bij gebruiken. Het zou mooi zijn als scholen de stenen willen adopteren.
‘Voor het eerst zie ik opa als een levend persoon voor me,’ zei iemand. Daar doen we het voor.
De inzet van de werkgroep is essentieel voor het proces, betoogt Arnoud-Jan. ‘De rol van een buitenstaander is cruciaal. Als werkgroeplid kun je argeloze vragen stellen en kun je zaken aankaarten waarover families zelf niet durven te praten. Of die ze niet durven op te zoeken, bang voor wat ze gaan tegenkomen. Zo kun je een bijdrage leveren aan het verwerkingsproces. Het trauma is vaak zo groot dat er geen woorden voor zijn. Door het verhaal op te schrijven, leg je een basis om het bespreekbaar te maken. Per slot van rekening is niet weten erger dan wel weten. Een kleine anekdote kan herinneringen aan grote kwesties doen herleven. Daarmee help je niet alleen de directe nabestaande, maar ook hun kinderen en kleinkinderen.
Voor struikelstenen komt iedereen in aanmerking die niet uit de oorlog is teruggekomen, dus ook niet-Joden. En die groep wordt – dankzij de kennis van nu – steeds groter. ‘We krijgen meer begrip over paradoxale zaken die zich afspeelden. Denk aan buitenechtelijke kinderen of grote gezinnen waarvan enkele kinderen bij oom en tante werden ondergebracht. Het standsverschil dat vroeger zo benadrukt werd en mensen in een verdomhoekje stopte. Elke familie heeft zo’n verhaal en het is van alle tijden. De verhalen hoeven niet altijd super dramatisch te zijn. We leven immers in een andere tijd. We zien meer en kunnen beter omgaan met de gevoeligheden.
Meedoen in de werkgroep Struikelstenen?
Werkgroep Struikelstenen is een van de ErfgoedPartners van Erfgoed Tilburg. Is jouw interesse gewekt door dit verhaal en wil je een bijdrage leveren aan de werkgroep Struikelstenen? Neem dan contact op met Arnoud-Jan Bijsterveld via: A.J.A.Bijsterveld@tilburguniversity.edu.
Wil je een indruk krijgen van het proces rondom het leggen van struikelstenen? Zoek dan op YouTube naar de korte film ‘Hier was Bertram’.
